Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στο αμερικάνικο περιοδικό jacobinmag και αναφέρεται στις πολιτικές συνδηλώσεις του «Dune». Γράφτηκε περίπου ένα μήνα πριν την κυκλοφορία της ταινίας του Ντενί Βιλνέβ αλλά προφανώς, τα ζητήματα που θίγει παραμένουν επίκαιρα. Το μεταφράσαμε και το αναδημοσιεύουμε.
Η κινηματογραφική απόδοση του διάσημου μυθιστορήματος επιστημονικής φαντασίας που έγραψε ο Φρανκ Χέμπερτ το 1965, «Dune», πλησιάζει όλο και περισσότερο. Η ταινία του Καναδού σκηνοθέτη Ντενί Βιλνέβ πρόκειται να βγει στις αίθουσες τον επόμενο μήνα. Ανήσυχοι για την ανταπόκριση του κοινού, οι παραγωγοί προσπαθούν απεγνωσμένα να προωθήσουν την ταινία ως «μαρβελική», ενώ την ίδια στιγμή οι λεγεώνες των θαυμαστών του μυθιστορήματος διεξάγουν έναν πνευματικό αγώνα στο διαδίκτυο προκειμένου να υπερασπιστούν τα διαπιστευτήρια της «υψηλής πολιτικής τέχνης» που κουβαλάει ο τίτλος.
Το «Dune» είναι μια ψυχεδελική, επική και καθηλωτική σπουδή πάνω στο ζήτημα της μάχης για την εξουσία και τον κοινωνικό έλεγχο. Είναι επίσης επιθετικό αλλά και γκρίζο πολιτικά. Δεν είναι πολύ δύσκολο να καταλάβεις για ποιο λόγο το μυθιστόρημα έγινε εξαιρετικά δημοφιλές από στόμα σε στόμα στα μέσα της δεκαετίας του 1960. Δανείζεται την παράνοια σχεδόν κάθε μεγάλης θρησκείας δείχνοντας εμμονική έμφαση στη μυστικιστική, υπερβατική εσωτερική εμπειρία.
Η πλοκή του επικεντρώνεται σε ατελείωτους αυτοκρατορικούς ανταγωνισμούς για εμπορικούς λόγους και σε βίαιους απελευθερωτικούς αγώνες. Για τους οπαδούς της αντικουλτούρας που το αγάπησαν πρώτοι – πολλοί εκ των οποίων δοκίμαζαν διαρκώς νέα ναρκωτικά, ρομαντικοποιούσαν τα κινήματα ανεξαρτησίας της Αλγερίας και του Βιετνάμ και διάβαζαν τις αγγλικές μεταφράσεις των Ουπανισάντ και του Τάο ντε Τζινγκ (ΣτΜ. ινδουιστικό και κινέζικο αντίστοιχα παραδοσιακό θρησκευτικό κείμενο)– , το «Dune» πρέπει να φαινόταν υπέροχα αλληγορικό.
Το γεγονός ότι ο τίτλος παραμένει σταθερά δημοφιλής εδώ και τόσα χρόνια – και αυτό παρά το γεγονός ότι οι προηγούμενες κινηματογραφικές προσπάθειες μεταφοράς του υπήρξαν αποτυχημένες- υποδηλώνει ότι κάτι συνεχίζει να ελκύει τον κόσμο σε αυτό. Είναι ο πολιτικός κυνισμός; Η μυθολογία του λευκού σωτήρα; Ο καταναλωτικός συγκρητισμός; Η οικολογική καταστροφή; Ο θορυβώδης οριενταλισμός; Ή κάποιος συνδυασμός όλων αυτών; Εξαρτάται από το με ποιον θα μιλήσετε.
«Οι κυβερνήσεις λένε ψέματα»
Οι παππούδες και οι γονείς του συγγραφέα Φρανκ Χέμπερτ ήταν σοσιαλιστές και οπαδοί της κοινοκτημοσύνης, μέλη της πολιτικής παράδοσης του Γιουτζίν Ντεμπς (ΣτΜ. Αμερικανός συνδικαλιστής, ένας από τους πιο γνωστούς μαρξιστές των ΗΠΑ και ιδρυτής του Αμερικάνικου Σοσιαλιστικού Κόμματος). Ο ίδιος ο Χέρμπερτ, ωστόσο, απέρριψε αυτές τις ιδέες για να οικειοποιηθεί έναν μάτσο και συντηρητικό ατομικισμό. Στα τριάντα του, είχε ήδη εργαστεί για αρκετούς Ρεπουμπλικανούς πολιτικούς και υποψήφιους.
Ωστόσο, το «Dune» έγινε δημοφιλές σε αριστερούς και χίπικους κύκλους, παρά το γεγονός ότι ο Herbert δεν ήταν ποτέ μέρος τους ούτε σχετιζόταν μαζί τους. Για παράδειγμα, μια από τις επιρροές του ενώ έγραφε το μυθιστόρημα, ήταν ο ακαδημαϊκός S. I. Hayakawa. Ο κυβερνήτης της Καλιφόρνια Ρόναλντ Ρίγκαν είχε διορίσει συγκεκριμένα τον Hayakawa στη θέση του Πρόεδρου του Κρατικού Πανεπιστημίου του Σαν Φρανσίσκο για να σπάσει μια απεργία της Αμερικανικής Ομοσπονδίας Δασκάλων, που είχε στο πλευρό της την αντιπολεμική οργάνωση Third World Liberation Front και την αντιρατσιστική οργάνωση Μέτωπο Μαύρων Φοιτητών.
Ο Hayakawa και ο Χέμπερτ τα πήγαιναν καλά και ο Χέμπερτ προσκλήθηκε να βοηθήσει στην αποδυνάμωση της απεργίας διδάσκοντας σεμινάρια συγγραφής το 1968. Συμφώνησε πρόθυμα.
Μετά την επιτυχία του «Dune», εργάστηκε ως ανταποκριτής στον πόλεμο του Βιετνάμ για την εφημερίδα Seattle Post-Intelligencer. Παρά την ανοιχτή αντίθεσή του στον πόλεμο, ήταν ένθερμος υποστηρικτής του Ρίτσαρντ Νίξον. Αυτό δεν ήταν τόσο αντιφατικό όσο μπορεί να ακούγεται: η κύρια πολιτική πεποίθησή του ήταν ότι «οι κυβερνήσεις λένε ψέματα». Υποστήριζε διεστραμμένα ότι τα εγκλήματα του προέδρου ήταν χρήσιμα στο να ωθούν τους Αμερικανούς να εμπιστεύονται λιγότερο την κυβέρνηση.
Ο Χέμπερτ μπορεί να ήταν ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, αλλά όχι και οπαδός των αντιαποικιακών απελευθερωτικών αγώνων. Είχε ασχοληθεί για λίγο με την κουλτούρα και τα βάσανα των ινδιάνων της Αμερικής, αλλά ακόμα και αυτό φιλτραρίστηκε μέσα από την οπτική που η πολιτική παράδοση των γονιών του αποκαλούσε ως αντίληψη του «μεγάλου λευκού ειδικού».
Μετά τη δημοσίευση του «Dune», το ενδιαφέρον του για τους Ινδιάνους μετασχηματίστηκε σε μια εμμονική ιδέα που έμοιαζε να έχει βγει από το μυαλό του Κουέντιν Ταραντίνο. Η ιδέα είχε να κάνει με έναν Ινδιάνο εκδικητή που οι λευκοί φίλοι του προσπαθούσαν να πείσουν πως είναι πολιτιστικά λευκός και έχει ελάχιστη σχέση με την κουλτούρα των Ινδιάνων. Στο μυαλό του Χέμπερτ, αυτή η ιστορία του Ινδιάνου άγγελου της εκδίκησης δεν αφορούσε την απόλυτη ισότητα. Ήταν περισσότερο κάτι σαν θεϊκή κρίση για την παρακμή της λευκής κοινωνίας.
Ο Χέρμπερτ ήταν επίσης τρομακτικά ομοφοβικός, εξισώνοντας την ομοφυλοφιλία με τη βία και την κατάρρευση της κοινωνίας. Έλεγε στον γιο του Μπράιαν για το πώς η «καταπιεσμένη ομοφυλοφιλική ενέργεια» μπορεί να αξιοποιηθεί από τους στρατούς για δολοφονικούς σκοπούς. Σε ένα αδημοσίευτο ποίημά του ο Χέρμπερτ έγραφε:
Ομοφυλόφιλοι,
Γραφειοκράτες
Και νταήδες
Πολλαπλασιαστείτε προτού
Κάθε ένας από εσάς
Χαθεί στο σκοτάδι.
Στοιχεία όλων αυτών των αντιλήψεων μπορούν να γίνουν εμφανή σε όλα τα βιβλία της σειράς «Dune». Όλες οι φυλές αυτού του σύμπαντος είναι πειραγμένες. Οι πολιτικοί της ηγέτες είναι μεταμφιεσμένοι κακοποιοί. Οι ιθαγενείς μοιάζουν με μια θεϊκή τιμωρία για τις καρτουνίστικες λευκές ομοφυλόφιλες ελίτ. Αλλά ο τόνος της γραφής είναι επιβλητικός. Ενώ ορισμένοι χαρακτήρες είναι γελοία διδακτικοί, τα μηνύματά τους δεν είναι απλοϊκά. Πέρα από μια υποψία κυβερνησιμότητας, τα «Dune» αποφεύγουν τις καθαρές ιδεολογικές κατηγοριοποιήσεις.
Μια διχασμένη οπαδική βάση
Η βάση των σύγχρονων οπαδών του «Dune» είναι πολύ φανατική. Όμως δεν επικεντρώνονται όλοι στα ίδια ζητήματα που έχουν να κάνουν με το μυθιστόρημα.
Ο Έλον Μασκ τουιτάρει αποσπάσματα από το βιβλίο μαζί με φωτογραφίες των πυραύλων του SpaceX, αναμφίβολα κουβαλώντας την ιδέα ενός μέλλοντος όπου οι απλοί άνθρωποι ορκίζονται πίστη σε σπουδαίους, πλούσιους άνδρες και τις επιχειρήσεις τους. H ολοένα και πιο συντηρητική σύντροφός του, Γκράιμς κυκλοφόρησε ένα concept άλμπουμ βασισμένο στο μυθιστόρημα (όλα είναι ανατολίτικα δείγματα, μυστικιστικές γυναικείες πονηριές και αόριστες νύξεις σε ένα ευρύτερο σύνολο).
Ο φασίστας Ρίτσαρντ Σπένσερ αναζητά δημόσια τα κρυμμένα μηνύματα του «Dune» για την ενθάρρυνση του φυλετικού πολέμου ενώ ο νεοφιλελεύθερος edgelord Τιμ Φέρις έλκεται σαφώς από την απεικόνιση της κυβέρνησης στο μυθιστόρημα.
Πολλοί χαλαροί φιλελεύθεροι το λατρεύουν επίσης. Ο Στίβεν Κόλμπερτ είναι ερωτευμένος με το βιβλίο, συμμετέχει στην προώθηση της ταινίας και έχει παραδεχθεί ότι ως έφηβος φαντασιωνόταν ότι είναι ο Πολ Ατρείδης. Η τραγουδίστρια της ορκωμοσίας του Μπάιντεν, Lady Gaga, τρελαίνεται με τις Bene Gesserit και αναφέρει την Gom Jabbar σε ένα από τα μουσικά της βίντεο.
Το «Dune» έχει μια συχνά αντιδραστική φωνή, αλλά το μυθιστόρημα κάνει ένα περίεργο ξόρκι: ένα ανοιχτόμυαλο (αν όχι αποφασιστικά επαναστατικό) κοινό το έβρισκε πάντα δελεαστικό και, ειλικρινά, αρκετά διασκεδαστικό. Είναι μια ένοχη απόλαυση της πιο ριζοσπαστικής αριστεράς και δεν υπάρχει ντροπή σε αυτό. Άλλωστε κανείς δεν λαχταρά την επιστροφή σε έναν μονόχνοτο, σνομπ σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Η αντιδραστική μυθοπλασία μπορεί να είναι εξίσου διαφωτιστική — αν και σίγουρα όχι με τον τρόπο που αποσκοπούν οι συγγραφείς της.
Ο Φρανκ Χέρμπερτ μπορεί να ήθελε να δούμε στα έργα του την απελπισία του για την ανθρωπότητα, αλλά έχει φύγει προ πολλού. Μερικές φορές μια τρομακτική βόλτα στην κοσμοθεωρία κάποιου που δεν θα θέλατε ποτέ να δείτε υπεύθυνο, είναι ένα πολύ γοητευτικό εισιτήριο.
Για παράδειγμα, δεν είναι μόνο διασκεδαστικό το πως αποτυπώνεται η Αποκάλυψη στο βιβλίο υπερφυσικού τρόμου της Σέλμα Λάγκερλοφ «Τα Θαύματα του Αντίχριστου» όπου ο Ψευδοπροφήτης είναι σοσιαλιστής. Παρέχεται επίσης και μια εικόνα για το πώς η καπιταλιστική δεξιά του 19ου αιώνα αντιλήφθηκε το τοπίο της αυξανόμενης ταξικής σύγκρουσης.
Ή το «Continental Op» του Ντάσιελ Χάμετ (που γράφτηκε αμέσως μετά την θητεία του ως απεργοσπάστης) μάς αφήνει να διασκεδάσουμε με τη φανταστική εικόνα που έχει ένα τσιράκι των καπιταλιστών χωρίς – ελπίζουμε – να οικειοποιηθούμε τις αυταπάτες του. Το βιβλίο του Χέρμπερτ κάνει κάτι παρόμοιο για την κυνική κοσμοθεωρία των συντηρητικών όσον αφορά το πως θα ήθελαν να οικοδομήσουν τον νεοφιλελευθερισμό αν είχαν την δυνατότητα.
«Θάρρος και ηθική»
Από την πλευρά του, ο σκηνοθέτης Ντενί Βιλνέβ προσπάθησε να ορίσει την οπτική της ιστορίας ως μια οικολογική αλληγορία. Υποστηρίζει, όπως πολλοί θαυμαστές του βιβλίου, ότι:
«το «Dune» μιλάει για το πώς οι άνθρωποι πρέπει να πάρουμε τη μοίρα μας στα χέρια μας για να αλλάξουμε τον κόσμο. Για εμένα, το «Dune» είναι ένα είδος έκκλησης για δράση προκειμένου να αλλάξουμε τα πράγματα, ειδικά μια έκκληση για δράση προς τη νεολαία. Και για να αλλάξουμε τη ζωή μας θα πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τη φύση και τον κόσμο. Και αυτό απαιτεί πολύ θάρρος και ηθική. Νομίζω ότι το «Dune» είναι μια έκκληση για αυτό».
Η οικολογική ματιά του Βιλνέβ είναι ένα χρήσιμο σημείο συζήτησης. Ειδικά αν λάβουμε υπόψη ότι ο πρωταγωνιστής του «Dune» απαντά τελικά σε αυτό το κάλεσμα εφαρμόζοντας έναν γαλαξιακό αυτοκρατορικό φασισμό που σκοτώνει δισεκατομμύρια και υποδουλώνει άλλους τόσους.
Καθώς η ακροδεξιά γίνεται σιγά-σιγά όλο και πιο προσαρμοστική στην ενσωμάτωση των προταγμάτων ενάντια στη κλιματική καταστροφή αλλά και σε άλλα πρακτικά ζητήματα της σύγχρονης πολιτικής, το ερώτημα αναφορικά με το πόσο πειστικά απαντά η Αριστερά σε αυτό το κάλεσμα για αλλαγή είναι το «τι πρέπει να γίνει» της εποχής μας. Ο Φρανκ Χέρμπερτ, παρ’ όλα τα λάθη του, ήταν ανένδοτος ότι ο μεσσιανισμός, ο φασισμός και ο ιμπεριαλισμός δεν ήταν η σωστή απάντηση στην περιβαλλοντική καταστροφή. Σε αυτό, τουλάχιστον, οι περισσότεροι από εμάς μπορούμε να συμφωνήσουμε.
