55 χρόνια μετά, το έργο που καθόρισε το είδος της επιστημονικής φαντασίας συνεχίζει να συναρπάζει τους λάτρεις του sci-fi.
Η λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας έχει να επιδείξει πολλά παράσημα στο πεδίο της ποπ κουλτούρας. Συγγραφείς όπως οι Άρθουρ Κλαρκ, Ισάακ Ασίμοφ, Φίλιπ Ντικ, Ούρσουλα ΛεΓκεν και πολλοί άλλοι δημιούργησαν ιστορίες που εξερεύνησαν την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους μέσα από την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο και έθεσαν ερωτήματα φιλοσοφικά, κοινωνικά, πολιτικά που συνεχίζουν να αποτελούν πεδία συζήτησης μέχρι σήμερα.
Αυτή η διανοούμενη μεριά της επιστημονικής φαντασίας δεν θα υπήρχε ποτέ χωρίς το πιο φτωχό ποιότικα υποείδος της, την space opera. Το είδος αυτό ευδοκίμησε μεταξύ των δεκαετιών του 1920 και 1950 και χαρακτηρίστηκε από μικρά διηγήματα και κόμικ που δημοσιεύονταν σε περιοδικά επιστημονικής φαντασίας της εποχής. Πρόκειται για ιστορίες που εξελίσσονταν στο διάστημα με διαγαλαξιακές μάχες, μελοδραματικές περιπέτειες και ιπποτικούς έρωτες. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των ιστοριών αυτών είναι οι περιπέτειες του Flash Gordon.
Ο όρος βγήκε από την σαπουνόπερα, υποδηλώνοντας το χαμηλό ποιότικο επίπεδο των ιστοριών, οι οποίες σνομπάρονταν από τους ενήλικες αλλά συνέπαιρναν τους εφήβους και τα παιδιά της εποχής. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι την περίοδο της ενηλικίωσης των γενιών εκείνων, το sci-fi αναδεικνύει τις πραγματικές δυνατότητες του και εξελίσσεται στο πιο προοδευτικό λογοτεχνικό είδος.
Το έργο ουσιαστικά που ανέβασε τον πήχη στην λογοτεχνία της επιστημονικής φαντασίας είναι το ”Foundation” του Ισάακ Ασίμοφ (έρχεται σύντομα σε τηλεοπτική σειρά). Για πρώτη φορά το ”παιδικό” sci-fi αποκτάει πολιτικό και κοινωνικό υπόβαθρο και οι διανοούμενοι της εποχής αρχίζουν να αναγνωρίζουν τις τεράστιες προοπτικές του είδους. Το έργο όμως που άλλαξε μια για πάντα το είδος, αυτό που είχε και έχει ακόμα τεράστια επίδραση σε όλες τις εκφάνσεις της ποπ κουλτούρας είναι αδιαμφισβήτητα το ”Dune” του Frank Herbert. Πρόκειται για το σημείο καμπής, το ιδανικό πάντρεμα της space opera και του διανοούμενου sci-fi και συνεχίζει να είναι επίκαιρο (σήμερα ίσως περισσότερο από ποτέ), πέντε δεκαετίες μετά την έκδοσή του.
Στα τέλη των 50ς, έχοντας ήδη συγγράψει το πρώτο του βιβλίο, ο Frank Herbert ταξίδεψε στην περιοχή Φλόρενς του Όρεγκον. Σε εκείνη την περιοχή, το Υπουργείο Γεωργίας των ΗΠΑ χρησιμοποιούσε τεχνητή βλάστηση, ώστε να σταθεροποιήσει τους τεράστιους κινούμενους αμμόλοφους της περιοχής. Ο Herbert εντυπωσιάστηκε τόσο από το μέγεθος των αμμόλοφων, υποστηρίζοντας ότι ήταν τόσο μεγάλοι που μπορούσαν να καταπιούν ολόκληρες πόλεις, όσο και από την ανθρώπινη παρέμβαση πάνω στο περιβάλλον. Η εμπειρία αυτή πυροδότησε το ενδιαφέρον του για την οικολογία και τον οδήγησε στη συγγραφή ενός άρθρου, το οποίο τελικά δεν δημοσιεύθηκε ποτέ. Έθεσε όμως τις βάσεις για την δημιουργία του σημαντικότερου έργου του.
Ύστερα από πέντε χρόνια αδιάκοπης έρευνας το ”Dune” ήταν έτοιμο. Στην επιφάνεια, το ταξίδι του Πολ Ατρείδη από νεαρό άρχοντα σε κατατρεγμένο και μετέπειτα ηγέτη μιας συμπαντικής επανάστασης είναι μία μεσσιανική ιστορία, ένας αρθουριανός μύθος τοποθετημένος στο αχανές διάστημα. Στην ουσία του όμως είναι πολλά πράγματα. Μία οικολογική αλληγορία, ένα πολιτικό δράμα μακιαβελικών προεκτάσεων, μία συζήτηση πάνω στην πίστη και την θρησκεία. Ελάχιστα μυθιστορήματα φαντασίας έχουν καταφέρει να συνδυάσουν αρμονικά τόσα επίπεδα στην αφήγηση τους. Καθόλου άδικα το ”Dune” θεωρείται έργο εφάμιλλο του Άρχοντα των Δαχτυλιδιών.
Πως όμως στέκεται σήμερα το ”Dune”; Έχει άραγε αντίκτυπο σήμερα ένα έργο που γράφτηκε μισό αιώνα πριν; Η απάντηση είναι ναι.
Πρώτα απ’ όλα το ταξίδι του ήρωα ως μεσσιανικός μύθος πάντα θα γοητεύει τους αναγνώστες των βιβλίων φαντασίας. Η διαφορά όμως σε σχέση με τις υπόλοιπες ιστορίες του είδους, είναι ότι εδώ ο Herbert κάνει μια κριτική πάνω στο μεσσιανισμό. Ο ήρωας είναι ο εκλεκτός και οδηγεί τον λαό του στην ελευθερία και την αυτοδιαχείριση, ταυτόχρονα όμως θέτει τις βάσεις για μία μελλοντική γενοκτονία εις το όνομα του. Ο ίδιος έχει την δύναμη να δει τι μπορεί να συμβεί αλλά δεν μπορεί να κάνει κάτι γι’ αυτό. Όποια απόφαση και να πάρει θα έχει οδύνηρες συνέπειες είτε στο παρόν, είτε στο μέλλον. Την ίδια στιγμή ο Herbert εξυμνεί την πίστη ως απαραίτητο κομμάτι της ανθρώπινης προόδου και ταυτόχρονα προειδοποιεί για τους κινδύνους που εγκυμονεί όταν εξελίσσεται σε θρησκεία. Μία κατάσταση που δυστυχώς ταλαιπωρεί ακόμα την ανθρώπινη φύση.
Το δεύτερο κομμάτι της αφήγησης είναι ξεκάθαρα πολιτικό. Μπορεί η ανθρωπότητα να έχει φτάσει να κυριαρχεί σε πλανήτες αλλά το πολιτικό σύστημα είναι φεουδαρχικό, υπό την εξουσία μιας διαπλανητικής αυτοκρατορίας. Η διαφθορά και η ίντριγκα κυριαρχεί ανάμεσα στους οίκους με επίκεντρο την κατάκτηση της απόλυτης εξουσίας μέσω του πλανήτη Αράκις και του μελάνζ, του μοναδικού υλικού που παρέχει σε ολόκληρο τον γαλαξία. Δεν είναι τυχαίο ότι το Dune αποτέλεσε μία από τις βασικές επιρροές του George RR Martin για την δημιουργία του Game of Thrones.
Εδώ βλέπουμε τον ξεκάθαρο παραλληλισμό με τις παρεμβάσεις των μεγάλων αυτοκρατοριών του παρελθόντος στις χώρες της Ανατολής. Μία βασική επιρροή του Herbert ήταν η ιστορία του Λόρενς της Αραβίας, του Βρετανού αξιωματικού που ηγήθηκε της επανάστασης των αραβικών φυλών εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως και στην πραγματικότητα, έτσι και έδω, ένας λευκός ξεπεσμένος αριστοκράτης ενώνει τους υποτελείς Φρέμεν – η απεικόνιση των οποίων έχει βασιστεί πάνω στις φυλές των Βεδουίνων – ενάντια στην αυτοκρατορία που εκμεταλλεύεται την γη τους.
Το τρίτο και το πιο προσωπικό κομμάτι της ιστορίας είναι το οικολογικό. Ο Herbert, οικολόγος και ο ίδιος, κριτικάρει έντονα την παρέμβαση του ανθρώπου πάνω στην φύση, μέσω του αδηφάγου καπιταλιστικού συστήματος αλλά την ίδια στιγμή δείχνει και τις θετικές προεκτάσεις της παρέμβασης αυτής, με την ικανότητα του ανθρώπου να διαμορφώνει το περιβάλλον με σκοπό την δημιουργία καλύτερων συνθηκών διαβίωσης. Με το κίνδυνο της οικολογικής καταστροφής να ταλανίζει τον πλανήτη, η βάση πάνω στην οικολογία δεν έχει σταματήσει να είναι επίκαιρη.
Φυσικά δεν γίνεται να παραλείψουμε το έντονο πνευματιστικό κομμάτι της ιστορίας. Στον κόσμο του Dune υπάρχουν οι Μπένε Τζέζεριτ, γυναίκες με έντονες πνευματικές δυνάμεις (κάτι σαν θηλυκές Jedi αλλά χωρίς φωτόσπαθα) και οι Μέντατ, προσωπικοί σύμβουλοι αρχόντων με σχεδόν υπεράνθρωπες υπολογιστικές ικανότητες. Ο Πολ Ατρείδης στο ταξίδι του για να γίνει ηγέτης, ξεπέρναει το επίπεδο της ύλης και εξελίσσεται σε έναν ψυχρό, νιτσεϊκό υπεράνθρωπο. Η πιο γνωστή ατάκα του βιβλίου είναι το ”ο φόβος είναι ο δολοφόνος του μυαλού”. Η επιρροή της ψυχεδέλειας των 60ς και του κινήματος των χίπις είναι εμφανής, χωρίς όμως τα αφελή μηνύματα περί ειρήνης. Ο Χέρμπερτ αναγνωρίζει την αναγκαιότητα της σύγκρουσης, ώστε να διασφαλιστεί η πρόοδος, χωρίς καμία διάθεση ρομαντικοποίησής της.
Παρά όμως την αντικειμενική διαχρονικότητα του, υπάρχουν και κάποια ζητήματα μέσα που πλέον έχουν παλιώσει. Η αποτύπωση του ήρωα εκπέμπει στο σύνδρομο του λευκού σωτήρα που ήρθε να εκπολιτίσει τους βάρβαρους και ο μόνος ομοφυλόφιλος χαρακτήρας παρουσιάζεται ως έκφυλος. Επίσης οι Φρέμεν μοιάζουν υπερβολικά με τους λαούς της Μέσης Ανατολής, γεγονός που θα προκαλέσει αντιδράσεις στα συντηρητικά κομμάτια του κοινού. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι η επανάσταση των Φρέμεν στο βιβλίο αναφέρεται ως τζιχάντ, και ήδη από το πρώτο trailer o όρος μετατράπηκε στον πιο άνεκτο από τον δυτικό πολιτισμό, σταυροφορία. Θα έχει ενδιαφέρον το πως θα προσεγγίσει την ταινία ο Βιλνέβ και ειδικά αυτά τα ζητήματα.
Υπάρχει πάντα και η ταινία του David Lynch, η οποία ενώ έχει καλές βάσεις, δυστυχώς δεν αξιοποιεί τις δυνατότητες της και βλέπεται περισσότερο ως 80ς guilty pleasure. Η παρεμβατικότητα του στούντιο στο αρχικό όραμα του Lynch ήταν καταστροφική, με τον Lynch να έχει αποκυρήξει την ταινία του ουκ ολίγες φορές.
Πέρα όμως από όλα αυτά, το Dune είναι μια ιστορία που πρέπει να διαβαστεί από όλες τις μεριές. Η ιστορική του σημασία είναι τεράστια καθώς χωρίς αυτό το είδος της επιστημονικής φαντασίας δεν θα ήταν ποτέ το ίδιο. Ταινίες όπως τα Star Wars, Alien, Blade Runner δεν θα είχαν κυκλοφορήσει χωρίς το έργο του Herbert αλλά και την προσπάθεια του Alejandro Jodorowsky να μεταφέρει την δικιά του εκδοχή στην μεγάλη οθόνη. Το ”Dune” του Jodorowsky και η επιδραστικότητά του βέβαια έχουν μπόλικο υλικό για ξεχώριστο αφίερωμα, το οποίο θα γίνει μελλοντικά. Αλλά κι αν απλά θέλετε να διαβάσετε μια επική sci-fi περιπέτεια με χαρακτήρες που δεν ξεχνάς και σοβαρά διακυβεύματα, τo ”Dune” δεν πρόκειται να σας απογοητεύσει.
Η ταινία τελικά θα αργήσει να βγει λόγω κορονοϊού αλλά μέχρι τότε μπορούμε να βυθιστούμε στον κόσμο του Dune, μέσα από την υπέροχη νέα έκδοση των εκδόσεων Anubis. Όσοι δεν το έχετε διαβάσει, επιβάλλεται να το διαβάσετε, αλλά και όσοι το έχετε διαβάσει σίγουρα θα ανακαλύψετε καινούργια πράγματα. Έτσι γίνεται δηλαδή σε κάθε έργο που είναι κλασσικό. Και το Dune είναι ο ορισμός του κλασσικού.
