Η σειρά The X-files (1993-2002) αποτέλεσε ορόσημο για την τηλεοπτική σκηνή της δεκαετίας του ’90 αφού αφουγκράστηκε με φοβερό τρόπο την παράνοια που επικρατούσε πριν την αλλαγή της χιλιετίας (η οποία τελικά ακόμα συνεχίζεται και αυξάνεται επικίνδυνα, αλλά αυτό είναι άλλο θέμα) καθώς και την κατάρρευση «παραδοσιακών αξιών» της εποχής. Σε κάθε επεισόδιο ο πράκτορας του FBI και πραγματικά «πιστός» των εξωγήινων Fox Mulder (David Duchovny) και η σκεπτικίστρια και υπέρμαχος της λογικής Dr Dana Scully (Gillian Anderson) ταξιδεύουν σε όλη την μεταψυχροπολεμική Αμερική προσπαθώντας να δώσουν απαντήσεις σε ανεξήγητα περιστατικά. Μας έχουν επισκεφθεί οι εξωγήινοι; Η αμερικανική κυβέρνηση κινείται με γνώμονα την προστασία του λαού της; (LoL) Τι επιπτώσεις θα έχει η περιβαλλοντική κρίση; Τι γίνεται με τις δυνάμεις της μετασοβιετικής Ρωσίας; (ξανά LoL)
Ενώ οι κοινωνικοπολιτικές προεκτάσεις της σειράς έχουν μελετηθεί εκτενώς στην πορεία του χρόνου, θέλω να σας μιλήσω για την υπεραγαπημένη μου χαρακτήρα, Dana Scully, και πώς αποτέλεσε πρότυπο φεμινισμού τη δεκαετία του ’90 ως μέρος του τρίτου φεμινιστικού κύματος το οποίο βαλλόταν από μιντιακές επιθέσεις με κάθε τρόπο. Ο λόγος που η Dana Scully αποτελεί φεμινιστικό είδωλο είναι ότι ο χαρακτήρας της αναδύθηκε σε ένα τηλεοπτικό τοπίο στο οποίο η εκπροσώπηση επαγγελματιών γυναικών κυμαινόταν κάπου μεταξύ ξενέρωτης και σκύλας. Η Scully λοιπόν ήρθε στις οθόνες μας με δυναμική προσωπικότητα και εξυπνάδα, εκπροσωπεύοντας μια ριζοσπαστική (για την εποχή) απεικόνιση της επαγγελματικής θηλυκότητας.
Προς το τέλος της δεκαετίας του ’80, τα κεκτημένα του δεύτερου φεμινιστικού κύματος δέχονταν πυρά και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι παρόλο που ανέκαθεν είχαμε αξιόλογους γυναικείους χαρακτήρες σε τηλεοπτικές σειρές, τη δεκαετία του ’90 ο φεμινισμός ήταν αποδεκτός μόνο σε επίπεδο μεταφεμινιστικού διαλόγου όπου θεωρούταν καλό να υπάρχει υποστήριξη των γυναικών αλλά όχι να δηλώνει μια γυναίκα ότι είναι φεμινίστρια. Ένα πολύ καλό παράδειγμα αποτελεί η σειρά Ally McBeal (1997-2002) όπου η πρωταγωνίστρια έχει πολλές επιλογές και πολλή ελευθερία καταλήγοντας έτσι στην αέναη αναζήτηση του κατάλληλου συντρόφου (όπου εστιάζει η σειρά) διότι, προφανώς, δεν γίνεται να τα έχεις όλα – και καριέρα και υγιή ερωτική ζωή – ως γυναίκα.
Αυτό που ξεχωρίζει τη Scully από τέτοιου είδους χαρακτήρες λοιπόν είναι ο αλάνθαστος επαγγελματισμός της και η ηθική της δέσμευση στην ισότητα που διέπει τη σχέση της με τον Mulder. Δεν είναι νευρωτική, όπως πολλοί γυναικείοι χαρακτήρες της εποχής (ακόμα και σήμερα, εδώ που τα λέμε) και δεν προσπαθεί να δικαιολογήσει τη φεμινιστική της στάση. Επίσης, έχει πλήρη αντίληψη της σημασίας του ρόλου της στις υποθέσεις που διαχειρίζονται. Η Scully, λοιπόν, είναι μια ικανή επαγγελματίας ενώ ταυτόχρονα αντισταθμίζει τις τρελές θεωρίες και «μεθόδους» του συνεργάτη της. Ο δημιουργός της σειράς, Chris Carter, έχει παραδεχτεί ότι χωρίς τον χαρακτήρα της να διαψεύδει αλλά και να αποδεικνύει τις θεωρίες του Mulder, το X-files δεν θα υπήρχε.
Για να καταλάβουμε καλύτερα τη Scully, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε τη σημασία της σχέσης της με τον Mulder. Η δυναμικότητα του επαγγελματισμού της και η αντίσταση στην εμπλοκή της σε μια παραδοσιακά ρομαντική πλοκή είναι και αυτό που συνέβαλε στη σεξουαλική ένταση της σχέσης της με τον Mulder η οποία έγινε και ταυτόσημη με τη σειρά. Υιοθετεί τον παραδοσιακά αρσενικό ρόλο του σκεπτικιστή επιστήμονα με τον Mulder να υιοθετεί τον παραδοσιακά θηλυκό ρόλο του διαισθητικού «πιστού» (πίστευε, μεταξύ άλλων, στους εξωγήινους, στις ψυχικές δυνάμεις, και στον bigfoot). Δημιουργώντας αυτό το αντεστραμμένο δίπολο, η σειρά κατάφερε να μιλήσει για τα έμφυλα στερεότυπα και για την ανάγκη κατάρριψης αυτών.
Η σχέση των πρωταγωνιστών είναι προσωπική και επαγγελματική και στηρίζεται στην ισότητα και στον αμοιβαίο σεβασμό. Ο Mulder δεν υποτιμά ποτέ τη Scully και αποδέχεται τις στιγμές που οφείλει να αναγνωρίσει την ανωτερότητα της επιστημονικής της προσέγγισης και λογικής. Όταν λοιπόν η σχέση τους γίνεται προσωπική, η αγάπη του βασίζεται στην κατανόηση ότι ο σκεπτικισμός της είναι το τέλειο αντίβαρο στη δική του δεκτικότητα όσον αφορά τα μεταφυσικά φαινόμενα. Θα έλεγα μάλιστα ότι την ερωτεύτηκε ακριβώς λόγω του επαγγελματισμού και της επιστημονικής της λογικής/προσέγγισης. Το παραδέχεται μάλιστα στην πρώτη ταινία, The X-files: Fight the future 1998: “as difficult and frustrating as it’s been sometimes, your goddamn strict rationalism and science have saved me a thousand times over. You kept me honest. You made me a whole person.” (Όσο δύσκολο κι αν ήταν μερικές φορές, ο ορθολογισμός κι η επιστήμη σου μ’ έσωσαν χιλιάδες φορές. Με κράτησες ειλικρινή. Με έκανες έναν ολοκληρωμένο άνθρωπο.) Έτσι, δεν την αντιμετωπίζει απλώς ως ίση αλλά και ως «συμπληρωματική» (με τη θετική έννοια).
Ο χαρακτήρας της Scully στο γενικό τηλεοπτικό τοπίο της δεκαετίας του ’90, που είναι τόσο νοήμων όσο και αναπόσπαστο μέρος της δράσης όσο και ο συνεργάτης της, ήταν κάτι απίστευτα δυνατό και σημαντικό. Σε συνέντευξή της, πριν λίγα χρόνια, η Gillian Anderson αναγνώρισε τον σημαντικό ρόλο του χαρακτήρα της και πώς βοήθησε να δημιουργηθούν περισσότερες ευκαιρίες για γυναικείους χαρακτήρες στην τηλεόραση. Σημείωσε πως «πολλές γυναίκες ένιωσαν για πρώτη φορά μια ταύτιση (με τη Scully) και πολλές νέες γυναίκες ένιωσαν πως είχαν ουσιαστική εκπροσώπηση, κατά κάποιον τρόπο, στην τηλεόραση». Όντως, πολλές γυναίκες είδαν κομμάτια του εαυτού τους στον χαρακτήρα της και δεν υπάρχει αμφιβολία πως το The X-files ηγήθηκε της αλλαγής προς μια πιο συμπεριληπτική και αντιπροσωπευτική προσέγγιση στη γραφή γυναικείων ρόλων στην τηλεόραση, μέσα από την οποία χαρακτήρες πραγματικοί, σύνθετοι και με βάθος θα γίνονταν η νόρμα και όχι η εξαίρεση, κάτι που βλέπουμε να εξελίσσεται μέχρι σήμερα μέσα από σειρές όπως Homeland, Veep, House of cards, Orange is the new black, Transparent, και The good wife.
Ένα φοβερά θετικό αποτέλεσμα της επίδρασης του συγκεκριμένου χαρακτήρα είναι πως η Scully λειτούργησε ως πρότυπο για πολλές γυναίκες που εξαιτίας της αποφάσισαν να ασχοληθούν με τις θετικές επιστήμες (STEM). Μάλιστα, το 2018, η 21st Century Fox μαζί με τους φορείς Geena Davis Institute on Gender in Media και J. Walter Thompson Intelligence διεξήγαγαν έρευνα (The Scully effect σελίδα και pdf) η οποία έδειξε πως «Η απεικόνιση της Scully ως μια εξαιρετικά πετυχημένη γυναίκα επιστήμονα έκανε μια γενιά νεαρών γυναικών και κοριτσιών να φανταστούν νέες επαγγελματικές επιλογές… η Scully επηρέασε επίσης μια γενιά νεαρών γυναικών να σπουδάσουν και να επιδιώξουν καριέρα στις θετικές επιστήμες». Παρόλο που η έρευνα δεν είναι και απόλυτα αμερόληπτη (η σειρά The X-files ανήκει στην 21st Century Fox), στα ευρήματα αναφέρεται πως «ανάμεσα στις γυναίκες που γνωρίζουν τον χαρακτήρα της Dana Scully, το 91% πιστεύει πως αποτελεί πρότυπο για κορίτσια και γυναίκες». Τα ευρήματα αυτά αντανακλούν διάφορες ανεπίσημες έρευνες, στατιστικά και μαρτυρίες που δείχνουν ότι η Scully έχει γίνει ακρογωνιαίος λίθος για μια ολόκληρη γενιά γυναικών που αποφάσισαν να σπουδάσουν και να επιδιώξουν καριέρα σε επιστήμες, στη νομική, και σε αρχές επιβολής του νόμου (από FBI έως Interpol). Η Scully έγινε ένα γυναικείο τηλεοπτικό πρότυπο που όμοιό του δεν είχε υπάρξει.
Και οφείλουμε να θυμόμαστε πως η Scully είναι μία πολύπλοκη φεμινιστική ηρωίδα. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι η ομάδα παραγωγής της σειράς δεν αποτελούσε το απαύγασμα του φεμινισμού… η σειρά δημιουργήθηκε από άντρα και τα επεισόδια γράφονταν και σκηνοθετούνταν από άντρες. Όπως τόνισε η ίδια η Anderson μέσω του Twitter το 2017, από τα 207 επεισόδια, μόλις ΔΥΟ είχαν γραφτεί από γυναίκες. Και, φυσικά, η Anderson τότε πληρωνόταν πολύ λιγότερο από τον συμπρωταγωνιστή της και πολλές φορές της είχε ζητηθεί να στέκεται πίσω του στη διάρκεια των γυρισμάτων. Μετά από τρία χρόνια επιτυχίας, κατάφερε να πάρει τα ίδια χρήματα αλλά και το «δικαίωμα» να στέκεται δίπλα στον τηλεοπτικό της παρτενέρ. Το ειρωνικό της υπόθεσης είναι πως όταν η σειρά συνεχίστηκε, το 2016, η 21st Century Fox πρόσφερε στην Anderson (ξανά) μικρότερο μισθό από τον Duchovny (!!!), αλλά η ηθοποιός τελικά πήρε ίσο μισθό και ίσο billing (το billing έχει να κάνει με τη σειρά των ονομάτων, τη διάρκεια προβολής των ονομάτων στην διάρκεια των τίτλων κλπ.)
Είναι σημαντικό, λοιπόν, να θυμόμαστε πως ο φεμινισμός της Scully είναι κατά κύριο λόγο αντρικό δημιούργημα διανθισμένο με την αναμφίβολα θηλυκή δυναμικότητα και ενδυνάμωση που πρόσφερε η ερμηνεία της Anderson. Μάλιστα, οι δύο χαρακτήρες Scully/Anderson (φανταστικός και πραγματικός) έχουν τόσα κοινά φεμινιστικά χαρακτηριστικά και είναι τόσο άρρηκτα συνδεδεμένοι που, σε κάποιο βαθμό, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για τη μία χωρίς να μιλήσουμε για την άλλη! Η Scully/Anderson έχει γίνει πλέον αναγνωρίσιμη ως φεμινιστικό είδωλο. Και η ίδια η Anderson τα τελευταία χρόνια έχει ξεκαθαρίσει τη φεμινιστική της θέση δημόσια με πολλούς τρόπους. Αρχικά, γράφοντας το βιβλίο We: The uplifting manual for women seeking happiness, σε συνεργασία με την με την Jennifer Nadel. Επίσης, έχει επιλέξει να παίζει περισσότερο και περισσότερους φεμινιστικούς ρόλους (όπως αυτός της Stella Gibson στη σειρά The fall του BBC). Τέλος, μέσω του Twitter της.
Ένα άλλο πρίσμα υπό το οποίο μπορούμε να εξετάσουμε τον χαρακτήρα της, ειδικά όταν σκεφτούμε τους προαναφερθέντες ανδρικούς παράγοντες, είναι αυτό του νέου φεμινισμού, κατά τον οποίο οι γυναίκες προσπαθούν να διαχωρίσουν το προσωπικό από το πολιτικό. Για παράδειγμα, ο φεμινισμός της Scully βασίζεται σε αυστηρά προσωπικό επίπεδο. Αντί να αγωνιστεί ευθέως κατά της πατριαρχίας και να ενώσει τη φωνή της και τη δυναμική της με άλλες γυναίκες ακτιβίστριες, η Scully επιλέγει να διοχετεύσει τον θυμό και τη φιλοδοξία της με το να γίνει μέρος του συστήματος και να βρει τη θέση της μέσα σε αυτό. Με αυτή τη λογική, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο φεμινισμός της Scully ρέπει προς ένα είδος πιο νεοφιλελεύθερου φεμινισμού κατά τον οποίο απορρίπτονται οι κοινωνικές, κολεκτιβιστικές προσεγγίσεις του παρελθόντος και αντικαθίστανται από ατομικό αγώνα.
Στη διάρκεια της σειράς δεν την βλέπουμε καν να αλληλεπιδρά ιδιαίτερα με άλλες γυναίκες. Μάλιστα, κατά κύριο λόγο συναναστρέφεται μόνο τον Mulder και την οικογένειά της. Ενώ όταν βλέπουμε άλλες γυναίκες στην οθόνη, έχουν μια κάπως ανταγωνιστική σχέση, όπως ο χαρακτήρας της Diana Fowley στην πέμπτη σεζόν. Αξίζει να σημειωθεί όμως πως το επεισόδιο All things (Σεζόν 7, επεισόδιο 17), το οποίο έγραψε και σκηνοθέτησε η Anderson, εστιάζει στην επαφή και διάδραση της Dana με την Colleen Azar, πρώην φυσικό και νυν οπαδό της εναλλακτικής ιατρικής. Η Azar προτρέπει τη Scully να βάλει ένα φρένο στη ζωή της και αυτή η συμβουλή παρουσιάζεται ως κάτι ειλικρινά σοφό από μια γυναίκα σύμμαχο γιατί είναι κάτι που η Scully αντιλαμβάνεται πως όντως πρέπει να κάνει. Αυτό το επεισόδιο, είμαι σίγουρη, ήταν συνειδητή απόφαση της Anderson ώστε να πάει ενάντια στην τυπική απεικόνισή της ως ανταγωνίστρια τυχόν ρομαντικών ενδιαφερόντων του Mulder. Έτσι η Anderson φαίνεται να δημιουργεί μεγαλύτερη ταύτιση του εαυτού της με τον χαρακτήρα της μέσω ενός πιο συμπεριληπτικού φεμινισμού από αυτόν των υπόλοιπων επεισοδίων (που είναι γραμμένα από άντρες).
Ένα από τα πιο προβληματικά ζητήματα της σειράς έχει να κάνει με το σεξ και τη σεξουαλικότητα. Το σεξ, στον κόσμο των X-files, είναι απόλυτα cis. Και, εντάξει, το δέχομαι αυτό. It was the 90s after all… Το πρόβλημα όμως είναι η διαφορά/αντιδιαστολή στην παρουσίαση των χαρακτήρων. Πάλι στο επεισόδιο All things βλέπουμε τη Scully να ντύνεται μπροστά σε έναν καθρέφτη ενώ ο Mulder είναι γυμνός στο κρεβάτι. Αυτή η σκηνή υποδεικνύει ότι έκαναν σεξ το προηγούμενο βράδυ αλλά δεν βλέπουμε τίποτα επί της οθόνης. Αυτό από μόνο του δεν είναι απαραίτητα κακό, μπορούμε να πούμε ότι η σειρά ήθελε να εστιάσει στο στοιχείο του τρόμου και του δράματος. Εκεί που το πρόβλημα φανερώνεται όμως είναι στο γεγονός ότι το φετίχ με ταινίες και περιοδικά πορνό του «μοναχικού» Mulder έρχονται διαρκώς στο προσκήνιο μέσω αστείων (και όχι μόνο) τη στιγμή που η σεξουαλικότητα της Scully είναι σχεδόν ανύπαρκτη κατά τη διάρκεια της σειράς, με εξαίρεση το επεισόδιο Milagro (Σεζόν 6, επεισόδιο 18) όπου ερωτεύεται έναν συγγραφέα και τελικά εξ αιτίας αυτού φτάνει να κινδυνεύει η ζωή της. Ακόμα μια φορά, δηλαδή, βλέπουμε την προειδοποίηση πως η γυναίκα που ενδίδει στις σεξουαλικές επιθυμίες της θα έχει άσχημο τέλος.
Το καλό με τον χαρακτήρα της Scully είναι ότι είχε χώρο και χρόνο να ωριμάσει και να αναπτυχθεί. Ειδικότερα, μπαίνοντας στον επόμενο αιώνα (με τα νέα επεισόδια το 2016) έχει φτάσει στο σημείο να αποδέχεται τη σεξουαλικότητά της. Μπορεί το σεξ να διεξάγεται εκτός της οθόνης, τη βλέπουμε όμως να διεκδικεί σεξουαλική επαφή με τον Mulder ενώ κάνει κι ένα υπέροχο cameo ο δονητής της στο επεισόδιο Rm9sbG93ZXJz (Σεζόν 11, επεισόδιο 7)! Χαίρομαι ιδιαίτερα γι’αυτήν την ανάπτυξη καθώς δεν θα ήταν λογικό να προσπαθούν συγγραφικά να «κρύψουν» τη σεξουαλικότητά της μετά από τόσα χρόνια κι εν μέσω των φεμινιστικών εξελίξεων της τελευταίας δεκαετίας.
Τέλος, σε μια σειρά όπου οι τρομακτικές υποθέσεις περί θεωριών συνομωσίας αποδεικνύονται – αρκετά συχνά – αληθείς, η φεμινιστική αφοσίωση της Scully στον ορθολογισμό, την επιστήμη, και τη δύναμη της λογικής συνήθως υποτιμάται. Και ενώ η Scully έχει στο πλευρό της την επιστήμη και τον νόμο, ο Chris Carter έχει επιλέξει να βγάζει αληθινό τον Mulder στην πραγματικά συντριπτική πλειοψηφία των υποθέσεων που αντιμετωπίζουν στη διάρκεια της σειράς. Και με τα γεγονότα των τελευταίων ετών βλέπουμε πολύ καθαρά (προφανώς όχι όλα μας) τον κίνδυνο της αξιοποίησης του παραλογισμού έναντι της λογικής. Σε μια δεκαετία κατά τη διάρκεια της οποίας η ίδια η λογική είναι υπό απειλή – μέσω fake news, μέσω έχθρας προς την επιστήμη, μέσω της ολοένα αυξανόμενης – δηλωμένης δημόσια – επιθυμίας για τη διάλυση κεκτημένων δικαιωμάτων, οφείλουμε να θυμόμαστε την άρρηκτη σχέση του φεμινισμού με τη λογική. Μια σχέση που χάνεται στα βάθη του χρόνου αλλά που σίγουρα μπορούμε να δούμε στο βιβλίο Η διεκδίκηση των δικαιωμάτων της γυναίκας της Mary Wollstonecraft, στην καρδιά της φεμινιστικής γραφής των Ann Radcliffe και Mary Shelley και ούτως καθ’εξής. Αυτή η αφοσίωση στη δύναμη του ορθολογισμού είναι που ζει και διαιωνίζεται μέσω του χαρακτήρα της Dana Scully.
Εν κατακλείδι, μπορεί ο φεμινισμός της Scully να υπόκειται σε περιορισμούς, είναι ξεκάθαρο όμως ότι παραμένει ένα φεμινιστικό πρότυπο χάρη στο σθένος της, στη συναισθηματική της ειλικρίνεια, στη φιλοδοξία της και στην αυτοπεποίθησή της. Ο χαρακτήρας της δεν περιορίζεται πια από και στη μικρή οθόνη, ούτε από τη φαντασία των – κατά κύριο λόγο – αντρών σεναριογράφων.
