Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: πως ακριβώς ορίζεται το είδος του νουάρ; Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό στιλ, που σταδιακά εξελίχθηκε σε είδος καθεαυτό. Πρόκειται για ασπρόμαυρες, κλασικές αστυνομικές ταινίες, που προέκυψαν τις δεκαετίες του ’40 και του ’50 και ακολουθούσαν ένα συγκεκριμένο μοτίβο, που εν τέλει τις κατηγοριοποίησε ως genre. Το βασικό τους στοιχείο ήταν πως οι πλοκές τους εξελίσσονταν σε ένα πολύ σκοτεινό περιβάλλον, κάτι που υπερτονιζόταν εξαιτίας του ασπρόμαυρου της εικόνας. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους στοιχείο είναι η υποβόσκουσα διάθεσή τους να κάνουν κοινωνικούς σχολιασμούς: ως είδος που αναπτύχθηκε κατά βάση μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το νουάρ είναι μια ανάγνωση της τότε κοινωνικής πραγματικότητας με όχημα μια αστυνομική ιστορία.
Ο μηδενισμός που έφερε στην ανθρωπότητα η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ξεκάθαρο πως ορίζει τους χαρακτήρες των νουάρ. Κατά κανόνα, στα νουάρ ακολουθούμε πρωταγωνιστές μοναχικούς (πολλές φορές είναι ιδιωτικοί ντετέκτιβ), πρωταγωνιστές χωρίς καμία ηθική αρχή ή κατεύθυνση και το υποτονικό περιβάλλον της αργής τζαζ που συνοδεύει την έρευνά τους υπερτονίζει την έλλειψη ζωντάνιας στη ψυχοσύνθεσή τους. Κατά κανόνα, κάποιο μοιραίο θηλυκό θα βρεθεί στο διάβα του πρωταγωνιστή και κατά κανόνα επίσης, σταδιακά ο τελευταίος θα φανερώσει μια βαθιά ψυχή κάτω από την φαινομενικά μηδενιστική ψυχοσύνθεσή του.
Τι είναι τώρα το νεο-νουάρ και πως διαχωρίζεται από το κλασικό νουάρ; Όπως προειπώθηκε, τα νουάρ ήταν ασπρόμαυρες αστυνομικές ταινίες των 40s και των 50s με συγκεκριμένο μοτίβο. Το είδος έσβησε στα 60s και όταν κάποιες αντίστοιχες ταινίες έκαναν την εμφάνισή τους στα 70s, είχαμε να κάνουμε ουσιαστικά με μια meta αναβίωση του νουάρ με έγχρωμη πλέον μορφή. Τα αρχετυπικά στοιχεία δεν ήταν εκεί ως κινηματογραφικό στιλ αλλά ως ρετρό παραπομπή στις κλασικές νουάρ ταινίες, ενώ πολλές φορές τα νεo-νουάρ -είδος που δομικά ανήκει στην περίοδο μετά τα 70s- πειραματιζόντουσαν μπασταρδεύοντας την αίσθηση του κλασικού νουάρ με άλλα είδη όπως το Horror ή το Sci Fi.
Σε αυτό το κείμενο, το Nerd Things παρουσιάζει τις 10 καλύτερες νεο-νουάρ ταινίες που έχουν βγει, όπως πάντα με αντίστροφη σειρά και όπως πάντα με υποκειμενικούς όρους:
10. «Ποιος παγίδεψε τον Ρότζερ Ράμπιτ;» (1988) του Ρόμπερτ Ζεμέκις
Το είπαμε και πριν: χαρακτηριστικό στοιχείο του Νεο-νουάρ είναι το μπαστάρδεμα των τυπικών νουάρ με άλλα είδη ταινιών. To «Ποιος παγίδεψε τον Ρότζερ Ράμπιτ;» πατάει σε δυο βάρκες: από τη μια, σε εκείνο το υβριδικό είδος που στα 80s συνδύαζε live action ιστορίες με παρουσία καρτούν χαρακτήρων (είδος που πλέον μοιάζει ξεπερασμένο αλλά κάποτε θεωρούταν πολύ πρωτότυπο) και από την άλλη, στο νουάρ. Τοποθετημένο στα εναλλακτικά 40s, σε ένα κόσμο όπου τα καρτούν είναι αληθινές υπάρξεις και μάλιστα έχουν ένα δικό τους τόπο καταγωγής (την «Toontown»!), το «Ποιος παγίδεψε τον Ρότζερ Ράμπιτ;» ακολουθεί έναν μοναχικό και αλκοολικό ντετέκτιβ που μισεί τα καρτούν διότι ένα τέτοιο κάποτε σκότωσε τον αδερφό του. Ο μοναχικός ντετέκτιβ (που ζωντανεύει από τον Μπομπ Χόσκινς) θα προσληφθεί από έναν μεγαλοπαραγωγό ταινιών για να κάνει μια έρευνα αναφορικά με ένα καρτούν-κούνελο και ηθοποιό, τον Ρότζερ Ράμπιτ και την σεξοβόμβα γυναίκα του και επίσης καρτούν, Τζέσικα Ράμπιτ (η αρχετυπική μοιραία γυναίκα των νουάρ που θα συναντηθεί με τον επίσης αρχετυπικό νουάρ ντετέκτιβ). Γενικά, μιλάμε για τυπικό νουάρ, με μια εσάνς ντίσνεϊ παιδικότητας αλλά ενήλικη κατά βάση κατεύθυνση και τέλεια εξισορρόπηση ανάμεσα στην ελαφρότητα και τη σκοτεινιά. Υποτιμημένο με τα χρόνια αλλά εξαιρετικό.
9. «Sin City» (2005) του Ρόμπερτ Ροντρίγκεζ
Ανοιχτός φόρος τιμής στα τυπικά νουάρ των 40s και των 50s τόσο σε αισθητικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο περιεχομένου και ταυτόχρονα, κινηματογραφική μεταφορά της ομώνυμης κλασικής κόμικ σειράς του Φρανκ Μίλερ, το «Sin City» εισάγει την κόμιξ αισθητική στην αρχετυπική νουαρίλα και το αποτέλεσμα φυσάει. Σπονδυλωτές ιστορίες μέσα σε μια σκοτεινή πόλη, μοναχικοί χαρακτήρες και μοιραία θηλυκά, κυνικές αλλά ποιητικές αφηγήσεις μέσω voice over και βίαιες στιγμές, όλα τα στοιχεία του νουάρ είναι εδώ, συνδυασμένα με μια σκηνοθετική πρόθεση να μεταφερθεί αυτούσια η κόμικ αίσθηση στο μεγάλο πανί. Απολαυστικότατο και διόλου ξεπερασμένο, το «Sin City» είναι από τις ταινίες της λίστας που τελειώνουν πριν καν το καταλάβεις με τόσο ενδιαφέρον που τις περικλείει.
8. «Memento» (2000) του Κρίστοφερ Νόλαν
Έχοντας μόλις κάνει το σκηνοθετικό του ντεμπούτο με ένα άλλο εξαιρετικό νεο-νουάρ, που όμως δεν χώρεσε σε αυτή τη λίστα (το «Following»), ο Κρίστοφερ Νόλαν συνεχίζει στο ίδιο μοτίβο με μια ήδη κλασική δημιουργία, εισάγει την εμμονή του με τις μη γραμμικές αφηγήσεις και παραδίδει μια ταινία τόσο μυστήρια που καλά-καλά ούτε ο ίδιος ο πρωταγωνιστής δεν είναι σίγουρος για το τι είναι αυτό που ψάχνει: ο Λέοναρντ του Γκάι Πιρς έχει αμνησία και κατά τη μοναχική του έρευνα αναφορικά με το θάνατο της γυναίκας του έχει να αντιμετωπίσει και την μνήμη χρυσόψαρού του, την ιδιότυπη αμνησία του που τον κάνει να ξεχνάει μετά από λίγα λεπτά κάθε τι που ζει. Το «Memento» είναι μια καθαρά προσωπική και χαμηλών τόνων ιστορία, ο πρωταγωνιστής είναι μια σισύφεια και «καταραμένη» φιγούρα, που δρα σε μια ατμοσφαιρική πόλη και με φόντο μια ατμοσφαιρική μουσική: ο ορισμός του νεο-νουάρ.
7. «Brick» (2005) του Ράιαν Τζόνσον
Από τις πιο πειραματικές και ιδιότυπες ταινίες της λίστας, το «Brick», το σκηνοθετικό ντεμπούτο του Ράιαν Τζόνσον υπήρξε μια από τις πιο απροσδόκητες και φρέσκες εκπλήξεις του 2005 και ας μην έκανε κάποιο τεράστιο πάταγο. Η ιστορία ενός μοναχικού αλλά ιδιοφυούς μαθητή λυκείου, που βρίσκει νεκρή την πρώην κοπέλα του και μεγάλο έρωτά του, στη συνέχεια επιχειρεί να μάθει την αλήθεια για τον θάνατό της και μπλέκει σε έναν κόσμο ναρκωτικών και καλά κρυμμένων μυστικών. Το να χρησιμοποιείς ως φόντο ένα σχολικό περιβάλλον και ως βασικούς χαρακτήρες κάτι έφηβα παιδιά και να τους βάζεις να μιλάνε σαν χαρακτήρες του υποκόσμου, σαν κουρασμένους από τη ζωή ντετέκτιβ και σαν αλκοολικούς μεσήλικες -να φτιάχνεις με άλλα λόγια το απόλυτο νουάρ σκηνικό αλλά υπό μορφή εφηβικής ταινίας!- θα μπορούσε να είναι κωμικό. Καταλήγει ωστόσο πρωτόγνωρα ενδιαφέρον. Το πραγματικά θαυμαστό με το πείραμα του Τζόνσον, αυτή την πρωτότυπη ερωτική επιστολή του στο νουάρ, είναι πως ποτέ η μορφή δεν καπελώνει το περιεχόμενο όπως θα μπορούσε έυκολα να συμβεί: πρόκειται για πρότυπο σεναρίου, για ιδανικό χειρισμό σεναριακών ιδεών, για άψογο ξεδίπλωμα πλοκής και εν τέλει, για μια από τις καλύτερες whodunit κινηματογραφικές ιστορίες που έχουμε δει μέσα στον αιώνα που διανύουμε.
6. «Blue Velvet» (1986) του Ντέιβιντ Λιντς
Μερικά χρόνια πριν το «Twin Peaks» του έρθει για να ορίσει την αμερικάνικη τηλεόραση των 90s, ο Ντέιβιντ Λιντς είχε στήσει ένα παρόμοιο σκηνικό σε μια άλλη μυστήρια κωμόπολη των ΗΠΑ. Εδώ ο πρωταγωνιστής είναι ένας πιτσιρικάς στην μετεφηβεία του, αρχετυπικά μοναχικός όπως η παράδοση των νουάρ επιτάσσει, που βρίσκει ένα κομμένο αυτί σε έναν κήπο και το παραδίδει στην αστυνομία. Η εμμονή που αποκτά ωστόσο με την υπόθεση αυτού του μυστήριου αυτιού τον οδηγεί σε μια προσωπική έρευνα και σε ένα μπλέξιμο με μια μοιραία γυναίκα και κάτι αλλόκοτους μαφιόζους, ο αρχηγός των οποίων -ένας ασύλληπτος Ντένις Χόπερ στην καλύτερη ερμηνεία της ζωής- έχει κάτι τρομακτικές, σαδιστικές ερωτικές εμμονές. Ο Λιντς παραδίδει τον ορισμό του νεο-νουάρ μέσα από το «Blue Velvet», παίρνει την παραδοσιακή, υποβόσκουσα σεξουαλικότητα του είδους και την τραβάει από τα μαλλιά διαμορφώνοντας μια αλληγορική σπουδή πάνω στα σεξουαλικά ταμπού και γράφει ιστορία με την κατά πολλούς καλύτερη ταινία που προέκυψε από το ασύλληπτα χαοτικό και δαιμονικό μυαλό του.
5. «Chinatown» (1974) του Ρόμαν Πολάνσκι
Λος Άντζελες, κάπου στα 30s. Ένας κυνικός ιδιωτικός ντετέκτιβ, αποσυρμένος από το αστυνομικό σώμα και με τραυματικές εμπειρίες από την θητεία του σε αυτό (συμπυκνωμένες όλες στη λέξη «Τσάιναταουν»), αναλαμβάνει τη διερρεύνηση μια τυπικής ιστορίας συζυγικής απιστίας. Ή τουλάχιστον έτσι νομίζει, διότι πολύ σύντομα θα βρεθεί μπλεγμένος σε μια πολιτικών διαστάσεων υπόθεση, σε μια μεγάλη σύγκρουση πολιτικών και οικονομικών συμφερόντων, έχοντας να αντιμετωπίσει πανίσχυρους άντρες που θεωρούν πως με τα λεφτά τους μπορούν να εξαγοράσουν τα πάντα. Όσκαρ σεναρίου, φοβερές ερμηνείες από Τζακ Νίκολσον και Φέι Ντάναγουεϊ, μεγαλοπρεπής αναβίωση όλων των νουάρ χαρακτηριστικών των προηγούμενων χρόνων και εν τέλει, μια θρυλική δημιουργία δια χειρός Ρόμαν Πολάνσκι, το «Chinatown» είναι μια ιστορική ταινία για τα 70s, μια ιστορία που καταφέρνει να ισορροπήσει απόλυτα ανάμεσα στη βαθιά κοινωνική ανησυχία του είδους και τον στυλιστικό του κυνισμό, ένα αληθινό crime αριστούργημα, στο οποίο οφείλει πολλά το ίδιο το είδος του νεο-νουάρ: για την ακρίβεια, του οφείλει την ίδια του την ύπαρξη μεταξύ άλλων.
4. «Δαιμονισμένος Άγγελος» (1987) του Άλαν Πάρκερ
Ένας μυστηριώδης άνδρας με το όνομα Λούις Σάιφερ προσλαμβάνει έναν ντετέκτιβ-ρεμάλι με το όνομα Χάρι Έιντζελ: το όνομα του πρώτου σημαίνει Διάβολος (Λούις Σάιφερ=Λούσιφερ), το επίθετο του δεύτερου σημαίνει Άγγελος. Η έρευνα του ντετέκτιβ είναι ρουτινιάρικη θεωρητικά: πρέπει να βρει κάποιον που έχει εξαφανιστεί και ο οποίος χρωστά λεφτά. Όμως, όπως και τα ονόματα των δύο βασικών χαρακτήρων της υπόθεσης υποδηλώνουν, τα πράγματα σε αυτή την υπόθεση είναι πολύ πιο μπερδεμένα από όσο φαίνονται: ο πρωταγωνιστής μας θα εμπλακεί σε μια υπόθεση με μαύρη μαγεία, λάτρεις του Σατανά και μεταφυσικών δεδομένων που μπερδεύονται με παραισθήσεις με αποτέλεσμα να μην ξέρει εν τέλει αν είναι φαντασιόπληκτος ή… δαιμονισμένος. Ιστορική ταινία από τον Άλαν Πάρκερ, ο οποίος εδώ μπλέκει το παραδοσιακό νουάρ με το μεταφυσικό horror και δημιουργεί μια από τις πιο ατμοσφαιρικές και ανατριχιαστικές ταινίες των 80s, καταφέρνοντας τόσο να υπηρετήσει όσο και να αναποδογυρίσει τους κλασικούς νόμους του είδους. Και πάντα όταν αυτός συνδυασμός προκύπτει αποτελεσματικά, έχουμε να κάνουμε με ιστορικές κινηματογραφικές στιγμές. Τα έχουμε πει πιο αναλυτικά για αυτή την ιστορική ταινιάρα ΕΔΩ.
3. «Ένας Αμερικάνος φίλος» (1977) του Βιμ Βέντερς
Βερολίνο, δεκαετία του ’70. Ένας οικογενειάρχης που σύντομα θα πεθάνει από μια αγιάτρευτη, σπάνια ασθένεια. Ένας κομπιναδόρος που για σαδιστικούς λόγους τον εμπλέκει σε μια ιστορία πληρωμένων δολοφονιών. Ένα παιχνίδι που σύντομα θα εξελιχθεί σε μια προσωπική ιστορία απελευθέρωσης – λίγο πριν τον θάνατο, πόσο κρίμα. Μια αποπλάνηση που σύντομα θα γίνει μια μεγάλη φιλία. Ένα νεο-νουάρ που ξεκινάει ως μια ιδιοτύπη crime ιστορία για να μετουσιωθεί σε έναν υπαρξιστικό ύμνο. Ο Βιμ Βέντερς διασκευάζει το «Παιχνιδι του Ρίπλεϊ» της Πατρίτσια Χάισμιθ, το τρίτο βιβλίο της σειράς με τον εν λόγω χαρακτήρα, που το σινεμά -απόλυτα φυσιολογικά- αγαπάει πολύ (κάποια στιγμή θα έρθει ξεχωριστό αφιέρωμα για τις κινηματογραφικές μεταφορές με τον Ρίπλεϊ), το μουντό και ψυχρό Βερολίνο γίνεται το τέλειο ατμοσφαιρικό σκηνικό, οι Μπρούνο Γκανζ και Ντένις Χόπερ γράφουν κινηματογραφική ιστορία και το δεύτερο επίπεδο ανάγνωσης της πλοκής, το οποίο έχει να κάνει στην πραγματικότητα με την αστική μοναξιά, ηγεμονεύει θριαμβευτικά όσο περνάει η ώρα πάνω στο θρίλερ που φαινομενικά βλέπουμε. Αριστούργημα.
2. «Blade Runner» (1982) του Ρίντλεϊ Σκοτ
Το μελλοντικό Λος Άντζελες είναι ένα σκοτεινό, ασφυκτικό μέρος. Οι άνθρωποι άλλωστε που έχουν μείνει στη Γη είναι εκείνοι που δεν έχουν κανένα προνόμιο, είναι οι απόβλητοι της ανθρωπότητας. Ο ιδιωτικός ερευνητής Ρικ Ντεκάρτ έχει μια δύσκολη αλλά καθόλου περίπλοκη αποστολή: να βρει και να σκοτώσει τέσσερα εξεγερμένα ανθρωποειδή. Καθόλου περίπλοκη; Ναι, καλά… Σε έναν κόσμο που οι βιολογικές από τις τεχνητές υπάρξεις δύσκολα διακρίνονται μεταξύ τους, τα όρια του ρομποτικού και του ανθρώπινου είδους είναι σχετικά. Και από αυτόν τον κανόνα τίποτα και κανείς δεν ξεφεύγει. Πόσο μάλλον μια αρχετυπική νουάρ, μοναχική φιγούρα που -ως αρχετυπική που είναι- θα βρεθεί να ψάχνει την ψυχή της. Είναι αδύνατο να περιγράψει κανείς το μεγαλείο αυτής της ταινίας μέσα σε λίγες γραμμές, της ταινίας που κατά πολλούς αποτελεί την καλύτερη ταινία επιστημονικής φαντασίας όλων των εποχών αλλά και ένα πρότυπο νεο-νουάρ. Το έχουμε αναφέρει πολλές φορές και εδώ: όταν το Sci Fi με το νουάρ συνδυάζονται αποτελεσματικά, κινηματογραφικά θαύματα προκύπτουν. Ένα τέτοιο είναι και το «Blade Runner», η (πολύ) ελεύθερη κινηματογραφική μεταφορά του θρυλικού «Do Androids dream of electric sheep ?» από τον Ρίντλεϊ Σκοτ, που εδώ αγγίζει το υψηλότερο σημείο της δημιουργικότητάς του. Ο μονόλογος του Ρόι Μπάτι, του αρχηγού των εξεγερμένων ανθρωποειδών, είναι μια από τις σημαντικότερες στιγμές στην ιστορία του σινεμά. «Όλες οι αναμνήσεις μας θα χαθούν σαν δάκρυα στη βροχή» κτλ κτλ…
1. «Η Συνομιλία» (1974) του Φράνσις Φορντ Κόπολα
Μοναχικός, μονόχνωτος, αντικοινωνικός ιδιωτικός ερευνητής αναλαμβάνει να παρακολουθήσει ένα παράνομο ζευγάρι. Δεν είναι μεγάλο σπόιλερ όταν μιλάμε για τέτοιου τύπου ταινίες: η αποστολή μπορεί να φαίνεται απλή αλλά εδώ έχουμε να κάνουμε με ένα (αριστουργηματικό) νεο-νουάρ και ως συνήθως, τίποτα δεν μοιάζει αυτό που είναι. Δύο χρόνια μετά τον πρώτο «Νονό» του 1972 και λίγους μήνες πριν τον δεύτερο «Νονό» του 1974, ο Φράνσις Φορντ Κόπολα προλαβαίνει να γράψει κινηματογραφική ιστορία μαζί με έναν χαμηλών τόνων Τζιν Χάκμαν σε μια από τις χαρακτηριστικότερες ερμηνείες της ζωής του. Είναι θαύμα το πως γίνεται ένας σκηνοθέτης να καταφέρνει να αγγίζει την τελειότητα με τόσο αδιάλλακτους όρους μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα: με τους «Νονούς» και αυτή την ταινιάρα στο ενδιαμέσο, δεν είναι να απορεί κανείς που ο Κόπολα συγκαταλέγεται στα τοπ ονόματα της χρυσής δεκαετίας του ’70. Και αν η εμβληματική «Συνομιλία» του καπελώθηκε με τα χρόνια από τη φήμη των γκανγκστερικών επών που υπέγραψε πριν και μετά από αυτή, δεν υπάρχει κανείς που να μπορεί στα σοβαρά να αμφισβητήσει την τεραστίων διαστάσεων αξία της.
