12 ταινίες που ΠΡΕΠΕΙ να δεις πριν (ή μετά…) το «Joker»

Ο ταραχώδης βίος του μποξέρ Τζέικ Λα Μότα δια χειρός Μάρτιν Σκορτσέζε είναι μια αληθινή κατάβαση στα σκοτεινά κομμάτια της ψυχής του κεντρικού πρωταγωνιστή, ένα από τα πιο σκληρά ατομικά ψυχογραφήματα που έχουμε δει ποτέ στη μεγάλη οθόνη. Ο Ντε Νίρο δίνει μια από τις καλύτερες ερμηνείες της καριέρας του και αφήνει εποχή στην καλύτερη, με διαφορά, boxing movie που έχει γυριστεί ποτέ (συγγνώμη Ρόκι αλλά…) και οι εκλεκτικές συγγένειες με το «Joker» μπορεί να είναι ανεπαίσθητες αλλά πέρα για πέρα υπαρκτές: η ταινία του Τοντ Φίλιπς άλλωστε είναι, μεταξύ άλλων, ένας μεγάλος φόρος τιμής στο πρώιμο σινεμά του Σκορτσέζε και σε ελάχιστες ταινίες εκτός από το «Οργισμένο Ειδώλο» μπορεί να γίνει περισσότερο κατανοητή η σκορσεζική ματιά πάνω όχι απλά στη δόμηση αλλά κυρίως, στην εξέλιξη και την μετάλλαξη ενός χαρακτήρα.

Το είχαμε γράψει και στο review της ταινίας: το «Joker» είναι μια ταινία που πάει κόντρα στις συμβάσεις του υπερηρωικού είδους καθώς τοποθετεί με αποφασιστικό τρόπο τη συνεισφορά του κοινωνικού παράγοντα στη διαμόρφωση ενός «κακού». Πολύ περισσότερο από χημικά που παραμορφώνουν την μούρη και κάνουν πιο διαβολικές τις συνειδήσεις, είναι η κοινωνία που μπορεί να δημιουργήσει έναν villain. Πολύ πριν το «Joker», αυτό ακριβώς είχε επιχειρήσει να πει και ο Τιμ Μπάρτον το 1992 με το «Batman Returns». Πρόκειται για την πρώτη υπερηρωική ταινία που επιχείρησε να δείξει την περιπλοκότητα πίσω από τους villains: τόσο ο παραμορφωμένος Πιγκουίνος όσο και η κακοποιημένη Κατ-Γούμαν είναι χαρακτήρες που έχουν ως βασικό τους κίνητρο τον καθορισμό τους έξω από την κοινωνία και τελικά, την εκδίκησή τους απέναντί της. Το «Joker» το κάνει με πολύ πιο ρεαλιστικό τρόπο και πολύ πιο συνειδητά αλλά επί της ουσίας εξελίσσει μια φιλοσοφία που πρώτη φορά είδαμε στο «Batman Returns».

Ο Άρθουρ Φλεκ, ο βασικός χαρακτήρας του «Joker», καταπιέζεται μεταξύ άλλων και από το γεγονός ότι ο κόσμος δεν καταλαβαίνει το χιούμορ του. Είναι άλλωστε ένα χιούμορ που λειτουργεί διαλεκτικά με την βαθύτατη κατάθλιψη που βιώνει και υπό αυτή την έννοια δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Φλεκ είναι ένας χαρακτήρας που αγαπάει πολύ την αισθητική του Τσάρλι Τσάπλιν, όπως εύκολα γίνεται κατανοητό σε μια από τις πιο χαρακτηριστικές σκηνές της ταινίας, που ταυτόχρονα αποτελεί και έναν μεγάλο φόρο τιμής στους «Μοντέρνους Καιρούς» του 1937. Το αριστούργημα του Τσάρλι Τσάπλιν άλλωστε είναι μια κριτική ματιά πάνω στην αλματώδη ανάπτυξη της βιομηχανίας, του τρόπου που αυτή επηρεάζει την ψυχολογία των εργοστασιακών εργατών και εν τέλει της κατάθλιψης που τους δημιουργεί. Στους «Μοντέρνους Καιρούς», ο Τσάπλιν επιχειρεί με γνώμονα το γνωστό γλυκόπικρο χιούμορ του να μιλήσει για αυτή την κατάθλιψη και οι λόγοι που το «Joker», 82 χρόνια μετά την ταινία του Τσάρλι Τσάπλιν επιχειρεί να αναδείξει τη συνάφεια μαζί της, είναι πέρα για πέρα κατανοητοί.

Είναι ξεκάθαρο πως κατά τη γραφή του σεναρίου του «Joker», η μελέτη των χαρακτήρων της «Φωλιάς του κούκου» υπήρξε έντονη. Το αριστούργημα του Μίλος Φόρμαν είναι η ιστορία ενός μικροκακοποιού (Τζακ Νίκολσον) που μπαίνει οικειοθελώς σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα προκειμένου να γλυτώσει από τις δαγκάνες του νόμου και καταλήγει να δένεται ουσιαστικά με τους τρόφιμους του ιδρύματος, να συγκρούεται αδιάλλακτα με την αυταρχική διευθύντριά του και τελικά, να σκορπάει το χάος σε ένα περιβάλλον που πριν την έλευσή του ήταν αδικαιολόγητα ήρεμο αλλά (όπως αποδεικνύεται) χρειαζόταν απλά ένα «σπρώξιμο» για να ξεφύγει: πρόκειται στην ουσία της για μια ιστορία που θα έκανε τον Τζόκερ να κοιτάει με εκστασιασμό τα τεκταινόμενά της. Πολύ λογικά, το «Joker» του Φίλιπς, που άλλωστε σχολιάζει έντονα την κοινωνική πτυχή των ψυχοπαθολογικών ασθενειών, μοιάζει να αγαπάει την «Φωλιά του κούκου».

Θα γίνει πολύς λόγος γύρω από το «Joker» αναφορικά με τις προηγούμενες ερμηνείες του Χοακίν Φίνιξ σε μια σειρά ρόλων, είναι δεδομένο αυτό. Άλλωστε, ο πρωταγωνιστής της ταινίας του Φίλιπς τα πηγαίνει τόσο καλά ως Τζόκερ διότι, όπως μας έχει δείξει το παρελθόν του, έχει ως βασική του ερμηνευτική έφεση να υποδύεται μοναχικούς και κοινωνικά περιθωριοποιημένους χαρακτήρες. Στο «Τwo Lovers», το (πολύ) υποτιμημένο δράμα του Τζέιμς Γκρέι, ο Φίνιξ υποδύεται έναν ψυχολογικά καταρρακωμένο άντρα με τάσεις αυτοκτονίας που ζει ακόμα με τους γονείς του, κοιμάται στο παιδικό του δωμάτιο και βιώνει ένα δυσβάσταχτο ερωτικό δίλημμα. Ένα δίλημμα άμεσα συνδεδεμένο με τις κοινωνικές συμβάσεις, με τις οποίες το τόσο καταπιεστικό κοινωνικό περιβάλλον του, τον ωθεί να συμβιβαστεί. Πίσω από τον καταθλιπτικό χαρακτήρα του «Two Lovers» μπορεί κανείς να διακρίνει με σχετική ευκολία τα βασικά στοιχεία του χαρακτήρα του «Joker»: είναι κάτι παραπάνω από δεδομένο πως ο Φίνιξ «πατάει» πάνω σε αυτή την ερμηνεία του να γίνει ο Άρθουρ Φλεκ. Σε αυτήν και στην επόμενη ταινία της λίστας…

Το αιματοβαμμένο έπος της Λιν Ράμσεϊ, μια από τις καλύτερες ταινίες της τρέχουσας δεκαετίας, χαρακτηρίστηκε ως «ο Ταξιτζής των millenials» και ο παραλληλισμός δεν θα μπορούσε να είναι πιο εύστοχος. Η Ράμσεϊ άλλωστε ξέρει πολύ καλά πως ένας σύγχρονος «Ταξιτζής» δεν θα έμενε μόνος και έρημος αλλά αντίθετα, εγκλωβισμένος στην οικογενειακή του εστία, «δεμένος» καταπιεστικά μαζί της. Αυτό είναι ο μοναχικός και σαδιστικά βίαιος εκτελεστής του «You were never really here», ένας άνθρωπος που νιώθει αόρατος, νιώθει πως «δεν υπήρξε ποτέ» (όχι τυχαία, η ατάκα επαναλαμβάνεται και στο «Joker» δια στόματος Φίνιξ) και η βία είναι η διέξοδός του, η λύτρωσή του. Οι ομοιότητες του «Joker» με το αριστούργημα της Ράμσεϊ είναι προφανείς και η ταινία του Φίλιπς όχι απλά δεν τις κρύβει αλλά τις επιδεικνύει περήφανα. Και αυτό όχι απλά στο επίπεδο της πρωτοφανούς συνάφειας ανάμεσα στους χαρακτήρες των δυο ταινιών που «ζωντανεύουν» από τον Φίνιξ αλλά και στον τρόπο της αποτύπωσης της βίας: και στις δυο ταινίες, τα βίαια γεγονότα, παρά τη λύτρωση που φέρνουν στους πρωταγωνιστές, αποτυπώνονται με τρόπο «στεγνό», κυνικό, σκοτεινό και πάνω από όλα, απωθητικό. Βασικό «αδερφάκι» του «Joker» αυτή η ταινία καθώς άλλωστε μοιράζονται και μια κοινή «μητέρα»: την επόμενη ταινία της λίστας.

Το «You were never really here» δεν έκρυβε την σχέση του με το «Ψυχώ»: όχι τυχαία ο βασικός χαρακτήρας και η μάνα του βλέπουν μαζί την κλασική ταινία του Χίτσκοκ και εκείνος αστειεύεται (;) πως θα την σκοτώσει χρησιμοποιώντας την χαρακτηριστική μουσική του θρυλικού horror των 60s. Μέσα από από ένα γοητευτικό γαϊτανάκι επιρροών, το «Joker» πιάνει το νήμα της θεματικής του καταπιεσμένου γιου από την αγκαλιά-φυλακή της υπερπροστατευτικής μάνας και συνεχίζει με θαυμαστό τρόπο την παράδοση. Ο χαρακτήρας του «Joker», όπως άλλωστε και εκείνος του «You were never really here», είναι δυο σύγχρονες εκδοχές του Νόρμαν Μπέιτς, του διάσημου χαρακτήρα δηλαδή του «Ψυχώ»: δεν έχει σημασία αν η κοινωνία δεν τους καταλαβαίνει, αν οριακά για αυτήν είναι σαν να μην υπάρχουν. Εκείνοι υπάρχουν και την πραγματικότητά τους θα την ορίσουν απρόσκοπτα και σε μεγάλο βαθμό απειλητικά για εκείνους που δεν τους βλέπουν και δεν τους υπολογίζουν.

«Έχεις χορέψει ποτέ με τον διάβολο στο σεληνόφως;», συνήθιζε να ρωτάει πριν εκτελέσει τα θύματά του ο Τζόκερ του 1989, εκείνος που ερμηνεύτηκε από τον Τζακ Νίκολσον στο ιστορικό «Batman» του Τιμ Μπάρτον. «Ναι, φυσικά», θα απαντούσε ο Άρθουρ Φλεκ του «Joker», ένας χαρακτήρας που σε ορισμένα χαρακτηριστικά σημεία της ταινίας του Τοντ Φίλιπς μοιάζει να κάνει ακριβώς αυτό: να χορεύει με τον διάβολο στο σεληνόφως. Μην φανταστεί κανείς πως ο μαφιόζος Τζόκερ του Τζακ Νίκολσον έχει την παραμικρή σχέση με τον καταθλιπτικό Τζόκερ του Χοακίν Φίνιξ, κάθε άλλο. Παρ΄όλα αυτά, οι αισθητικές των δυο ταινιών εναρμονίζονται με τόσο εντυπωσιακό τρόπο σε ορισμένες στιγμές που είναι μάλλον αδύνατο να μην πάει το μυαλό σου στο «Batman» παρακολουθώντας το «Joker». Και οι δυο Γκόθαμ άλλωστε αναφέρονται σε ένα απροσδιόριστο παρόν με διαχρονικό στοιχείο τη σαπίλα της πόλης. Συν τοις άλλοις, η μια και μοναδική στιγμή του «Joker» που συνδέει οργανικά το στόρι με την μυθολογία του Μπάτμαν (με εξαίρεση αυτή τη στιγμή, το «Joker» θα μπορούσε με ορισμένα αλλαγμένα ονόματα να μην είναι καν μια ιστορία από αυτό το σύμπαν) είναι τρομακτικά συνδεδεμένη με το «Batman» τόσο σε επίπεδο σκεπτικού όσο και σε επίπεδο μορφής. Αν υποκύπταμε σε spoilers θα μπορούσαμε να πούμε και άλλα…

Είναι δεδομένο: οι φανατικοί οπαδοί του Τζόκερ ως διαχρονικού χαρακτήρα της ποπ κουλτούρας, θα είναι για πάντα χωρισμένοι: από τη μια, εκείνοι που βλέπουν στο πρόσωπο και την ερμηνεία του Χιθ Λέντζερ τον ιδανικό Τζόκερ και από την άλλη, εκείνοι που θα αντιλαμβάνονται για πάντα τον Τζόκερ ως το απελευθερωμένο alter ego του καταθλιπτικού Άρθουρ Φλεκ. Αν πρέπει να ψάξουμε ωστόσο να βρούμε κάπου τις ρίζες για την ίδια την ανάγκη της ταινίας του Τοντ Φίλιπς να εμβαθύνει στην μυθολογία του Τζόκερ με κοινωνιολογική διάθεση, είναι το «The Dark Knight» που θα βρεθεί σε αυτές τις ρίζες: το κινηματογραφικό φαινόμενο της ερμηνείας του Χιθ Λέντζερ στην ταινία του Νόλαν, είναι ξεκάθαρο πως ωθεί τον Φίλιπς να αναλύσει την βαθιά ουσία του χαρακτήρα. Ταυτόχρονα, οι δυο ταινίες ανοίγουν έναν εμπνευσμένο διάλογο: αν στο «The Dark Knight» ο Τζόκερ ήταν κάποιος που ήθελε «απλά να δει τον κόσμο να καίγεται», το «Joker» απαντάει πως δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα, πως κανείς δεν θέλει «απλά» να δει τον κόσμο να καίγεται. Είναι πολύ δύσκολο να δεις το «Joker» χωρίς να φέρνεις το μυαλό σου το «Τhe Dark Knight», άλλωστε το πιθανότερο είναι πως δεν θα υπήρχε χωρίς αυτό.

Υπήρξε τρομακτικό ποπ φαινόμενο για την εποχή του το «V for Vendetta» (και ας μην είναι ούτε καν η περίληψη τόσο της πλοκής όσο και του νοήματος του πολύ πολύ ανώτερου, ομώνυμου graphic novel του Άλαν Μουρ). Ένας κυνικός θα έλεγε πως πολύ περισσότερο από ποπ φαινόμενο υπήρξε «επαναστατική μόδα» (ποπ φαινόμενο δηλαδή…). Είναι ζήτημα πολύ μεγάλης συζήτησης το αν η αισθητική της ομοιομορφίας, που το (κινηματογραφικό) «V for Vendetta» προώθησε μέσω της μαζικής χρήσης της μάσκας του κεντρικού πρωταγωνιστή, βρίσκεται σε συνάφεια ή σε αντίθεση με το επαναστατικό μήνυμα που ισχυριζόταν πως έφερνε. Όμως, σε κάθε περίπτωση υπήρξε μια ταινία για τα τεκταινόμενα της οποίας έπαιξε πολύ μεγάλο ρόλο η αποτύπωση της μάζας σε συνθήκες δρόμου και διαμαρτυρίας. Υπό αυτή την έννοια, η εκλεκτική συγγένειά της με το «Joker» είναι πολύ δυνατή και το κυριότερο, πολύ ουσιώδης: και στο «Joker» η μάζα παίζει ρόλο συμπρωταγωνιστή στα τεκταινόμενα, ενώ κατά αντίστοιχο τρόπο το ενοποιητικό πρόταγμα του όχλου είναι και εδώ, μια μάσκα. Μια μάσκα κλόουν αυτή τη φορά.

Υπάρχει μια σκηνή στο «Joker» όπου ο Άρθουρ Φλεκ σχηματίζει με τα δάκτυλά του ένα υποτιθέμενο πιστόλι και αστειευόμενος, το φέρνει στο κεφάλι του και προσποιείται πως αυτοπυροβολείται. Είναι μια πολύ χαλαρή σκηνή μέσα στην ταινία. Αλλά ταυτόχρονα, είναι πρακτικά αδύνατο να μην γίνει αντιληπτή, αυτή η ανούσια μικρή κίνηση, ως αναφορά στην αντίστοιχη κίνηση που έκανε ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο στον μακρινό «Ταξιτζή» του 1975. Πρόκειται για την ταινία που -μαζί με την πρώτη της λίστας- αποτελεί την πιο τρανταχτή επιρροή του «Joker» και, εδώ που τα λέμε, την ταινία-οδηγό για κάθε φιλμ με αντίστοιχο χαρακτήρα. Ο Άρθουρ Φλεκ του «Joker» και ο Τράβις Μπικλ είναι δυο χαρακτήρες με υπερβολικά, ηθελημένα εξόφθαλμα κοινά χαρακτηριστικά: είναι μοναχικοί, περιθωριοποιημένοι, εμμονικοί με μια γυναίκα, αυτοαναφορικοί μέχρι αηδίας, τίποτα που δεν έχει σχέση με αυτούς δεν τους ενδιαφέρει ουσιαστικά. Αν κάποιος έλεγε πως το «Joker» αποτελεί κρυφό ριμέικ του «Ταξιτζή» δεν θα του δίναμε πολύ άδικο. Το ίδιο φυσικά, ισχύει και για την πρώτη ταινία της λίστας.

Τρίτη παρουσία ταινίας του Σκορτσέζε σε αυτή τη λίστα αλλά είπαμε: το «Joker» είναι ένα πέρα για πέρα «σκορτσεζικό» φιλμ. Μάλιστα, δεν δανείζεται απλά την αισθητική ή τη δημιουργική ματιά του Σκορτσεζε αλλά σχεδόν με υπερηφάνεια αποτελεί ριμέικ παλιότερων ταινιών του. Ο «Ταξιτζής» είναι μια χαρακτηριστική περίπτωση. Η άλλη είναι το «King of comedy», μια ταινία όπου δεν είναι υπερβολή να ειπωθεί πως ο Ρόμπερτ Ντε Νίρο υποδύεται την αντεστραμμένη εκδοχή του χαρακτήρα που «ζωντανεύει» στο «Joker». Διότι αν στο «King of comedy», ο Ντε Νίρο υποκρινόταν έναν άσημο κατά φαντασία κωμικό που είχε εμμονή με έναν φτασμένο τηλεοπτικό αστέρα (Τζέρι Λιούις) και ήθελε να του μοιάσει, στο «Joker» γίνεται ο Ντε Νίρο ο φτασμένος τηλεοπτικός αστέρας και ο Χοακίν Φίνιξ, ο άσημος, εμμονικός και κατά φαντασίαν κωμικός. Μακράν η βασικότερη επιρροή του «Joker».